دیگری، موضوع را آن‌قدر پیچیده می‌داند که حتی پیشنهاد می‌شود فعلا خانواده‌ای جنینش را به خانواده دیگر اهدا نکند تا تکلیف مسائل اخلاقی و روانی قضیه روشن شود اما واقعا اهدای جنین می‌تواند این‌قدر مشکل‌زا باشد؟
اینها بحث‌هایی بود که در نشست علمی «اهدای جنین از منظر اخلاق پزشکی»، در مؤسسه رویان (13دی) برگزار شد.
این مسئله آدم را یاد فیلم‌های علمی- تخیلی می‌اندازد؛ جنین‌های کارخانه‌ای. در آن صورت خانواده آینده چه شکلی خواهد شد؟ از لحاظ فناوری، با این وضعیت فاصله‌ای نداریم اما باید دید در این میان، حق و حقوق انسانی و اخلاقی چه می‌شود؟ خلاصه‌ای از مهم‌ترین این بحث‌ها را می‌خوانید.
اهدای جنین هم شاید به نظر شبیه فرزندخواندگی بیاید؛ فرق این روش این است که چون از ابتدا فرزند در شکم مادر دوم خود رشد می‌کند، مادر دوم، همه عوالم و تجربه‌های مادری را از سر می‌گذراند.
به این ترتیب، هم والدین پذیرش بهتری نسبت به فرزند دارند و هم فرزند احساس بهتری نسبت به والدین خود دارد؛ در ضمن فرزند دچار مشکلات متداول فرزندخوانده‌ها نمی‌شود چون زن گیرنده بارداری را طی کرده و دوستان و آشنایان از این فرزندخواندگی اطلاعی ندارند. (طبق قوانین کشورمان نگهداری و انتقال جنین باید کاملا محرمانه انجام شود.)
اما این راز بالاخره وجود دارد؛ در این حالت، فرزند دختر، آیا به پدر جدید خود محرم است؟ آیا از این والدین جدید می‌تواند ارث ببرد؟ البته فقها در مورد نسب این کودکان هیچ‌گونه شک و شبهه‌ای ندارند.
آیت‌الله قبله‌ای- که در این همایش شرکت داشتند- این موضوع را به صراحت ذکر می‌کنند: «نسب هر کس همان کسی است که نطفه او از آن شخص شکل گرفته است؛ یعنی پدر و مادر ژنتیکی‌اش».
اما در مورد سایر حقوق چطور؟ حجت‌الاسلام دکتر سید طه مرقاتی- دبیر علمی همایش که عضو کمیته اخلاق پزشکی مؤسسه رویان هم هست- در این‌باره چنین جمع‌بندی و یادآوری می‌کند که هنوز بحث‌های حقوقی زیادی در این‌باره وجود دارد؛
«هم زنی که جنین اهدا کرده و هم زنی که جنین را در رحم خود جای داده، هر دو مادر این کودک محسوب می‌شوند؛ بنابراین کودک از این مادر دوم ارث می‌برد اما شوهر این زن، ناپدری او محسوب می‌شود و به‌طور طبیعی ارثی از او به فرزند نمی‌رسد که می‌توان با تمهیداتی مثل بیمه عمر، ثلث وصیت و مانند آن، کودک را از نظر مالی تامین کرد. از لحاظ محرمیت، شوهر مادر به دختر او محرم است؛ بنابراین مشکلی از این نظر وجود ندارد».
سلول‌ها هم حق دارند؟
در قانون فعلی ایران و همچنین برخی کشورها، اطلاعات مربوط به خانواده اهداکننده جنین باید محرمانه بماند اما برخی در این‌باره چنین استدلال می‌کنند که این حق کودک و هر انسانی است که از هویت و گذشته خود اطلاع داشته باشد.
بعضی دیگر می‌گویند کودک نمی‌تواند به 2 خانواده همزمان متکی و دل‌بسته شود و خانواده هر کس باید یکی و یگانه باشد؛ بنابراین برای خود کودک بهتر است یک خانواده را- که در رحم مادر آن خانواده رشد کرده و به دنیا آمده و در آن بزرگ شده- به‌عنوان تنها خانواده خود بداند. این موضوع حداقل در سنین پایین‌تر- قبل از بلوغ- اهمیت زیادی دارد.
حالا تصور کنید جنین اهدایی بزرگ‌شده، پشت لبش سبز شده و بخواهد زن بگیرد و اتفاقا عاشق دختری شود که او نمی‌داند اما در واقع خواهر واقعی اوست؛ خواهری از خانواده اولی. پس شاید بهتر باشد در مورد سابقه ژنتیکی واقعی این فرزند به او آگاهی بدهیم تا عاشق هر کسی نشود.
همچنین نیاز کودک به استفاده از اعضای پیوندی در بیماری‌های خاص و... این‌طور ایجاب می‌کند که گذشته ژنتیکی او به‌طور کامل نابود نشود. این اطلاعات می‌تواند به تیم پزشکی کمک کند تا عضو قابل‌پیوند را برای بیمار (همان جنین اهدا شده سابق) انتخاب کنند.
برخی دیگر مسائل عمیق‌تری را، معضلی اخلاقی بر سر راه اهدای جنین می‌دانند؛ «آیا ما حق داریم یک انسان را- گیریم یک انسان بالقوه را- از خانواده و هویت اصلی‌اش جدا کنیم و برای او خانواده جدیدی بسازیم؛ آن هم بدون آگاهی و انتخاب خودش؟ تازه این موضوع را هم از او مخفی نگه داریم؟».
در پاسخ به این دغدغه، عده‌ای این‌طور پاسخ می‌دهند؛ «آیا این کاری اخلاقی است که انسان بالقوه‌ای را در مرحله جنینی، بدون آگاهی و انتخاب خودش بکشیم؟!».
توضیح اینکه در شرایط فعلی-به‌خصوص در مؤسسه رویان- از جنین‌های اضافی که در لقاح آزمایشگاهی تولید می‌شوند و معمولا تعدادی از آنها اضافی می‌آید و اگر باقی گذارده شود، حیات همه آنها به خطر خواهد افتاد، برای اهدای جنین استفاده می‌شود؛ البته بعد از یک سال که والدین اصلی به سراغ این جنین‌های منجمدشده نیامدند و با کسب اجازه قانونی از آنها.
به این ترتیب که از آنها پرسیده می‌شود آیا این جنین اضافی را از بین ببرند، مراحل بعدی انتقال آن را به رحم مادر اصلی طی کنند، در طرح‌های پژوهشی از آن استفاده کنند یا اینکه به والدین واجد شرایط انتقال دهند. واضح است که در چنین شرایطی، اهدای جنین، یکی از انسانی‌ترین راه‌ها به‌شمار می‌آید.
پیدا کنید بچه‌فروش را
یکی از بحث‌برانگیزترین بحث‌های اخلاقی- که در زمینه اهدای جنین یا تخمک وجود دارد- بحث خرید و فروش آن است. تمام کارشناسان همایش رویان، تاکید کردند که مسیر اهدای جنین باید به‌گونه‌ای طراحی شود که جنین به‌عنوان کالا به حساب نیاید، کرامت انسانی آن حفظ شود و به یک مسیر تجاری نیفتد.
باید شرایط بین دهنده و گیرنده طوری تعیین شود که بعد انسانی و ایثار آن پررنگ شود. نگاه دیگری که می‌تواند با کرامت انسانی مغایر باشد، نگاه «سفارش دادن» جنین مورد نیاز است؛ شبیه آنچه در برخی فیلم‌های علمی- تخیلی می‌بینیم؛
«یک بچه می‌خواهم که برخلاف همه افراد فامیل من و شوهرم، موی بور داشته باشد، ضریب هوشی‌اش فلان باشد، دنبال اعتیاد نرود، ژن سرطان نداشته باشد و پدر و مادرش را هم به خانه سالمندان نفرستد!».
اولین مشکلی که با این‌گونه استفاده از فناوری‌های موجود می‌توان پیش‌بینی کرد، این است که زوج‌هایی با توانایی باروری هم دلشان بخواهد جنینی مانند این داشته باشند؛ یعنی همه چیز تمام. حتی تعیین جنسیت فرزند هم می‌تواند به یکی از موارد رقابت تبدیل شود و نظم طبیعی جامعه را برهم بزند.
دکتر کیارش آرامش- معاون پژوهشی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران- می‌گوید: «این حق هر پدر و مادری- ولو گیرنده جنین اهدایی- است که از سلامت فرزند آینده‌شان مطمئن شوند اما چنین نگاهی صددرصد با نگاه انسانی مغایر است؛ حتی نمی‌توان اهدای جنین‌هایی با ناهنجاری‌های خاص را ممنوع کرد» (احتمالا به‌جز موارد و شرایطی که هم‌اکنون اجازه سقط درمانی آنها صادر شده است).
آیا همه مثل هم می‌شوند؟
یکی دیگر از رؤیاهایی که معمولا در فیلم‌های در مورد آینده راجع به آن داستان‌پردازی شده، رؤیای شبیه هم شدن همه آدم‌هاست؛ رؤیایی که ممکن است با رواج بیش از حد این روش‌ها، به حقیقت بپیوندد: «اگر عده خاصی در جامعه باشند که به دلایل مختلف به‌طور مکرر بخواهند اهدای تخمک یا جنین داشته باشند و اگر فرض کنیم که ویژگی‌های خاصی بین این افراد مشترک باشد، به این ترتیب خصوصیات ژنتیکی خاصی به تدریج در جامعه زیاد خواهد شد».
این از مباحثی بود که به‌خصوص در بخش اجتماعی، فلسفی و اخلاقی، با حضور جمعیت‌شناسانی چون دکتر محمد جلال عباسی- دانشیار دانشگاه تهران- مطرح شد که البته با توجه به استفاده بسیار محدود این 2روش، فعلا چندان در اولویت نیست اما باید در دورنمای مسائل اخلاقی آن قرار بگیرد.
قانون را چگونه باید نوشت؟
یکی از دغدغه‌های مهم متخصصان زنان- به‌عنوان کسانی که به طور مستقیم با بیماران و اجرای پروژه انتقال جنین و تخمک‌ها و درمان ناباروری سر و کار دارند- این بود که با وجود تمام مسائل اخلاقی و روانی و اجتماعی‌ای که برای این کودکان، خانواده دهنده و گیرنده پیش می‌آید، بالاخره این کار انجام‌شدنی هست یا نه؟
دکتر مهناز اشرفی- متخصص زنان و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران و مدیر گروه پژوهشی زنان مؤسسه رویان- به‌خصوص این دغدغه را طرح کرد؛ دغدغه‌ای که باید با همکاری و همفکری گروه‌های پزشکی و اخلاقی به آن پاسخ داد.
دکتر عفت‌السادات مرقاتی خویی-متخصص سلامت جنسی و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران- در این‌باره پیشنهاد می‌دهد: «ما باید مجموع ملاحظات اخلاقی، فلسفی و فقهی‌مان را به صورت کدهای اخلاقی دربیاوریم و به آن شکل قانونی بدهیم و این قانون‌ها را که برگرفته از کدهای اخلاقی هستند، به‌صورت شفاف به زوجین نابارور خواهان جنین و همچنین اهداکنندگان ارائه کنیم؛ در آن صورت، خود آنها انجام یا عدم انجام آن را انتخاب خواهند کرد».
دکتر مرقاتی از این نکته به‌عنوان یکی از ارکان حقوق باروری نام می‌برد. اما در بخش حقوقی و فقهی این نشست، به مسائل قانونی بیشتر پرداخته شد؛ از جمله قانون فعلی نحوه اهدای جنین مصوب سال82 نقد و بررسی شد و موارد ضعف آن و پیشنهادهای لازم داده شد.
